L’umanissem, il grond moviment spiertal da l’Europa en il 14avel–16avel tschientaner che vuleva renovar l’antica classica dals Grecs e Romans en lingua, art, scienza e vita, ha chattà en il 16avel tschientaner access era en las vals alpinas da la Rezia. Quai è stà pussaivel grazia a las midadas politicas e socialas en la populaziun dal temp medieval tardiv. [Tenor e-lir].